Liderlik Çeşitleri

 

Liderliğin kapsamlı bir tanımını yapmak oldukça zordur. Liderlik kaygan ve aldatıcı bir kavramdır. Liderlik, belli bir durumda, belli bir anda ve belli koşullar altında bir grup üzerindeki; insanların örgütsel hedeflere ulaşmak için gönüllü olarak çabalamasını teşvik eden, ortak hedeflere ulaşmada yardımcı olan, deneyimleri aktaran ve uygulanan liderlik türünden hoşnut olmalarını sağlayan etkileme süreci olarak tarif edilebilir.

Yönetici ve lider kavramları çoğu zaman aynı gibi düşünülse de birbirinden tamamen farklıdır. Yönetici ile lider arasındaki farkı Akiş (2004) şöyle ifade etmektedir: “Bir yönetici, var olan işi elindeki kaynaklarla yönetir. Yönetici; işi, bilgiyi, insanları yönetir. Bunun için güven ortamı ve açık iletişim mutlaka gerekli değildir. İyi bir liderin iyi bir yönetici olmasını beklemediğimiz gibi, iyi bir yöneticinin de iyi bir lider olması bekleyemeyiz. İki yeteneği de birleştirmeyi başaranlara ben “lider-yönetici” diyorum. Bu kişiler, grubun yüzde beşini ya da onunu oluşturuyor”.

Balcı (2002) okul yöneticilerinin, okulun eğitim ve öğretim adına anahtar bir role sahip olduğunu, okul yöneticisinin liderlik vasıflarıyla, okul başarısının doğru orantılı olduğunu belirtmiştir. Zigarelli (1996), etkili okul için gerekli altı temel özelliği; okul yöneticisinin liderlik özelliği, nitelikli öğretmen, karara katılım, iş doyumu, okul kültürü, okuldaki pozitif iletişim ve aile desteği olarak belirlemiştir.

Genel olarak liderlik yaklaşımları Goleman (1998) tarafından altı gruba toplanmıştır. Bunlara ilaveten özellikle eğitimle alakalı kaynaklar dört farklı gruptan daha bahsetmektedir. Bunlar:

1- Zorlayıcı, dayatıcı liderlik(Commanding or Otocratic): 

Lider çoğunlukla kayıtsız şartsız itaat talep eder. Bütün otorite ve sorumluluk liderde toplanmıştır. Lider beraber çalıştığı veya aldığı kararları uygulayacak kişilere sormaz ve karaların aynıyla uygulanmasını ister. Otoriter ortamda insanların fazla seçenekleri yoktur ve kurallar esnek değildir. Yapılacak işler kılavuzlarla, prosedürlerle ve yasalarla belirlenmiştir. Bu tip liderler kısa süreli ve bazı özel durumlarda etkilidir. Uzun soluklu olamazlar. Çalışanlar her zaman “benin dediğimi yapın” diyen liderleri takip etmek istemezler.

“Liderlik aksiyondur, makam değildir”Donald H. McCannon.

2- Yakınlık sağlayıcı liderlik (Affiliate): 

Liderin önceliği bireylerdir. ‘Önce insan’ yaklaşımı hakimdir. Sorumlu olduğu insanlarla duygusal bağ oluşturur ve sadakate dayanarak insanları yönetir. Çalışanların motivasyonu yüksektir. Empati ve iletişimde iyidirler. Stresli zamanlarda veya motivasyonu kaybetmiş gurupları hareketlendirmede gerekli olan lider tipidir. Liderin duygusal suiistimalleri etrafı için yıkıcı olabilir.   

“Eğer davranışların başkalarını etkiliyor ve güzel insan yapıyorsa; çoğu hedefle, çok öğren, çok çalış ve kendini geliştir. Çünkü sen bir lidersin” John Quincy Adams.

3- Yön belirleyici liderlik (Pacesetting): 

Liderin hedefi örnek olarak her bir bireyi yönlendirmektir. “Benim yaptığım gibi yap, şimdi” der. Bireylerin kabiliyetlerini gözlemleyip analiz ederek, yüksek performans standardına yükseltmek için bireye özel gelişim basamakları hazırlar. Çalışkan, bağımsız ve performansı yüksek çalışma gurupları hazırlayabilir. Bireysellik ön planda ve belirsiz kurallar bol olduğu için geribildirim geç alınabilir ve bu bireyler için bunaltıcı olabilir. Potansiyeli mevcut çalışanların bol olduğu yerlerde bu lider tipine ihtiyaç vardır. Diğerlerine göre daha kısa sürede lider yetiştirilebilir.

“Liderler güçlerinden dolayı değil, diğerlerine güç verdikleri için büyüktür” John Maxwell.

4- Demokratik Liderlik (Democratic): 

Lider kararsız kaldığında, ekibine ne düşündüğünü sorarak, katılım yoluyla ve ortak akılla karar verir. Çalışanların güvenini, saygısını ve bağlılığını onları da karar alma mekanizmasının içine katarak kazanır. Duruma göre esneklik yeteneği, yüksek moral ve gerçekçi hedefler kazandırır. Kararlar uzun süren toplantılarla alındığı için bazen kararlar gecikir, liderin motivasyonu kısa sürede düşer. Karışıklıklarda çözüm bulmak zorlaşır. Her şeyin oturduğu ortamlarda verimli bir liderlik tarzıdır. Özellikle tecrübeli elemanların bulunduğu ortamlarda etkisi bireylerin katılımıyla doğru orantılı olarak artar.

“Gerçek liderler takipçisi çok olanlar değil, lider yetiştirenlerdir” Tom Peters.

5- Otoriter, güven verici lider (Visioner): 

Lider, “Benimle gel” diyerek insanları bir hedefe doğru seferber eder. Görüşü berraktır, takipçileri coşkuludur. Kendi standartları vardır, yenilikçidir ve özgürlüğü vardır. Tecrübeli elemanlarla iletişimde zorlanabilir ve kimi zaman baskıcı olabilir. Beraber çalıştığı insanlar risk alma yetkisine sahiptirler ve araçları kullanma özgürlükleri vardır.

“Lider insanları gitmek istedikleri yere ulaştırandır. Büyük liderler ise insanları gitmek istemedikleri fakat olmaları gerektiği yere ulaştıran kişidir.” Rosallyn Carter.

6- Koçluk tarzında sürükleyici lider (Coaching):

Lider ekibine “Dene bunu” diyerek yetiştirmeye çalışır. Çalışanları gurup halinde veya bireysel olarak geliştirmeye çalışır. Güçlü yönlerini gösterir, zayıf yönlerini geliştirmeye çalışır. Hedefler koyar ve geri bildirimle zorlu görevlerin üstesinden gelmelerini sağlar. Lider, sürekli diyalog kurmada başarılıdır. Koçluk tarzı liderlerin eksik yönü gelişime kapalı olmalarıdır. Bireyler koçun kapasitesi seviyesinde yetişirler.

Goleman’a göre yukarıda bahsedilen lider tiplerinin hepsinde Duygusal zeka ön plandadır. Kişinin iyi bir lider olması için de aşağıdaki beş bileşenin geliştirilmesi lazımdır.

a- Kendinin farkında olma (Self-Awareness): Öz farkındalık, insanın kendi duygularını anlama becerisini ve bu duyguların karşı tarafta için ifade edeceğini idrak demektir. Kendi duygularını bilen liderlerin kendine güveni olur ve hayatlarında dengeli olurlar. İfrat ve tefrit duygulardan kaçınırlar. Hayat dolu ve sevecen olurlar.

b- Öz düzenleme (Self-Regulation): Duyguları düzenlemek ve kontrol atına alabilme yeteneğidir. Duygusuzluk demek değildir. Nerede nasıl sevineceğini ve üzüleceğini kontrol edebilmektir. Davranışların duygulara göre yerinde kullanımıdır.

c- Sosyal Beceri (Social Skill): Doğru iletişim kurabilme becerisidir. Duyguları doğru bir biçimde anlatmak ve günlük hayata uygun davranışları yerleştirebilmektir. Karşıdaki insanı aktif dinleyebilme, doğru kelimeleri seçme, sözsüz iletişimi kullanabilme, liderlik ve ikna becerileri buna dahildir.

d- Empati (Empathy): Diğer insanların mevcut durumda ne hissettiklerini anlayabilme becerisidir. Hissedilen duyguların doğru iletişim ve davranışlarla karşı tarafa hissettirilmesi de gerekmektedir.

e- Motivasyon (Motivation): Duygusal zekası yüksek kişiler için para, şan, şöhret ve makam doyurucu değildir. Asıl doyum içseldir yani insanın tatmin olmasıdır. Bu tip insanlar devamlı kendilerine hedefler koyarlar, hedefleri için çabalarlar ve her zaman daha iyisini yapmaya çalışırlar.

Kaynaklar

Akiş, Y. T. (2004). Türkiye’nin Gerçek Liderlik Haritası. Alfa Yayınları, İstanbul.
Balcı, A. (2002). Etkili okul ve okul geliştirme. Ankara: Pegem.
ZİGARELLI, Micheal A. (1996), An Empirical Test of Conclusions From Effective Schools. Journal of Educational Research, Vol. 90, No. 2, s. 103-111.
Goleman, D. (1998). Working with emotional intelligence. New York: Bantam.