EĞİTİMDE ELEŞTİREL AKIL (CRITICAL THINKING)

Kritik düşünce veya eleştirel akıl kelime kökünde bulunan “kritik” ten dolayı yanlış anlaşılabilen bir terimdir. Yunanca “kritikos” tan gelen kritik düşünce, genel anlamıyla herhangi bir eşyanın veya olayın kusurlarını bulmaya çalışmak değil, problemleri en kısa ve en kolay yoldan çözebilmek için durum üzerine yapıcı sorular sorarak, yapılan işlemleri güncellemek demektir. Eleştirel düşüncenin temelinde en doğru kararı verebilmek için halihazırdaki durumu anlamaya çalışmak ve problemler karşısında berrak bir çözüm sistemi kurma düşüncesi vardır.

Eleştirel akılla ilgili batı tarihindeki ilk çalışmaları 1910-1913 yıllarında John Dewey yapmış ve “Nasıl Düşünürüz?” adlı çalışmasında toplamıştır. Dewey’nin felsefesinde düşünme işlemi irdelenmiş, klişe davranış ve sözlerin düşünceyi yönlendirmesi, önyargıların etkisi, yanlış bilginin alınan kararlara etkisi ve yaratıcı (üretken) düşünceyi engelleyen sebepler üzerinde çalışılmıştır.

İkinci büyük kaynak Bloom’un Sınıflandırması’dır ( Bloom, Engelhard, Frust, Hill & Krathwohl,1956; Kratwohl, Bloom, & Masia,1956) ve bu sınıflandırma yaklaşık 50 yıl eğitimcilere yol göstermiştir. Sınıflandırma üç bölüme ayrılmıştır. Kavrama(idrak), duygusal gelişim, ve iç devinim. Herhangi bir kabiliyeti geliştirmek için bu üç kaynağı geliştirmek gerekir demişlerdir. İnsan idrakinin kuvvetlenmesi eleştirel akılla mümkündür ve eleştirel akılın altı kategorisi vardır: Bilgi, Anlama, Uygulama, Analiz, Sentez ve Değerlendirme.

Krathwohl (2002) yapılan bu sıralamayı öğrencilerin dil becerilerini gözlemleyerek tekrar grupladı ve sıraladı. İdrak merkezini iki boyutta ele aldı: Bilgi boyutu ( hakikat, anlama, sistemsel, ve idrak sonrası bilgi temsil eden) ve İdrak süreci boyutudur (hatırlama, anlama, uygulama, analiz etme, değerlendirme ve üretmeyi temsil eden kısım).

Teknolojinin gelişmesiyle anlama ve idrak üzerine çalışan bilim insanları bilgi üretimi ve işlenmesiyle alakalı farklı yaklaşımlarda bulundular. Newell ve Simon (1961) Sanayi devrimi sonrası, insanın düşünce sistemini kopyalayan bilgisayar programı üretip sanayide kullanmaya başladılar. Bilgi işlemede sistematik yaklaşım kullanıp, üretimle alakalı birçok problemi çözdüler ve halen kullanılmaya devam edilmektedir. Birçok psikolog bu yaklaşıma ‘sistem stratejisi’ adını vermiş ve eleştirel akıl dememiştir.

Norris (1985) eleştirel akla ‘ne yapacağına ve neye inanacağına rasyonel (mantıklı) olarak karar vermek’ demiştir. Sternberg & Williams (1996) ise ‘İnsanların problemleri çözmek, karar vermek ve yeni kavramları anlamak için kullandıkları düşünce işlemleri, stratejileri ve sunumlarıdır’ demiştir.

Çağlayan dergisindeki makalesinde Prof. Dr. Şerif Ali Tekalan(2018), aklı olan insanlar herhangi bir konu hakkında, mevcut hadiseleri göz önünde tutarak, daha iyi neticeler elde etmek için uyulması gereken prensiplere uyduğunu belirmiş ve akılda esas olanın muhakemenin yürütülmesi olduğunu belirtmiştir. Bir insan ne kadar akıllı olursa olsun iki insanın aklının toplamını geçemeyeceğini ‘nasıl bir üçgende iki kenarın toplamı üçüncü kenardan uzunsa iki insanın aklı bir insandan fazladır’ örneğiyle belirtmiş ve eleştirel aklı çalıştırmanın en etkili yolunun ortak akla müracaat olduğunu belirtmiştir.

Yukarıda bahsedilen veya bahsedilmeyen tanımlarda vurgu yapılan kelimeleri sıralayabiliriz. Bu kelimeler bize genel olarak eleştirel akıl sahiplerinin ve eleştirel aklın çerçevesini çizebilir. Bu özel kelimeler:

·             Eleştirel akıl:

o   Farkındalık

o   İşlem

o   Düşünce kalitesi

o   Entelektüel standartlar kullanma

o   Varsayımlara meydan okuma ve alternatifleri düşünme

o   Gizli önyargıları araştırma

o   Konuya özel soru sorma ve tartışma

o   Dünya görüşü geliştirme

·             Eleştirel Akıl Sahipleri:

o   Açık görüşlüdür

o   Şüpheci akla sahiptirler

o   Gereken bilgiyi toplar, değerlendirir ve uygularlar

o   Kendi varsayımlarında kuşkucudurlar

o   Farklı yönleriyle değerlendirirler

o   Kaliteli bilgiye önem verirler

o   Uygulama ve sonuçlarda titizdirler

o   Varsayımları değerlendirirler

o   İçeriği anlamaya çalışırlar

o   Şartlara göre yöntem değiştirirler

Günümüzde yaygın bir bilgi kirlenmesi var ve neredeyse bilgi içinde boğuluyoruz. Ciddi küresel krizlerle boğuşurken, yeni nesli de eleştirel akıl sahibi olarak yetiştirme mecburiyetindeyiz. Hazırlayabileceğimiz bir pozitif öğrenme ortamıyla gençlerimiz bu problemlere çözüm üretebilecek seviyeyi kazanacaktır.

Doğru bilginin seçilip kullanılabilmesi için eleştirel akıl sahibi bireylere ihtiyaç vardır. Bilgi patlamasıyla yaşanan belirsizlikler ancak doğru kaynaklara ulaşabilen bireylerin, mantık yürüterek ve karşılıklı-çapraz bilgi kontrolüyle vereceği doğru kararlara bağlıdır. Yoksulluğun önlenmesi, eğitimin desteklenmesi, bayan-erkek eşitliği, sağlıklı aile yapısı, sağlık araştırmaları, çevre sorunları, uluslararası anlayış ve işbirliği gibi problemlerin çözümünde eleştirel akıl büyük rol oynayacaktır (Microsoft,2010).

Eleştirel Akıl Nasıl Ölçülür?

Özellikle askeri, ticari ve eğitim gibi alanlarda eleştirel akıl kullanabilen insanların seçilmesi için insanlar gayret göstermişlerdir. Problem çözme kabiliyeti, mantıklı düşünme ve idrakin diğer basamakları birçok zeka testiyle ölçülmeye çalışılmıştır.

Eğitimde SAT ve ACT gibi sınavlar düşünme kabiliyetini test edebilmekte fakat karar verme, sebeplendirme ve seçme gibi konularda yetersiz kalmaktadır (Stankovich, 2009). 

Ku’ya göre (2009) çoktan seçmeli sorular en iyi test yöntemiyken bazı araştırmacılara göre en iyi yöntem güncel problemlere göre, yeni gerçek problemlere cevaplar bulacak, içeriği problemin çözümüne uygun ve performansı gözlemleyebilecek simülasyonlar kullanmaktır(Bonk & Smith, 1998; Halpern, 1998).

Eğitimde kullanılan çoktan seçmeli eleştirel akıl testlerinden bazıları Kolej Öğrencileri Akademik Yeterlilik Testi (CAAP), Kaliforniya Eleştirel Akıl Kabiliyeti Testi, Halpern Kritik Akıl Sınavı (HTCA), Kornel Kritik Akıl Testi (CCTT) örnek olarak verilebilir.  

Bloom, B.S., Engelhart, M.D., Furst, E.J., Hill, W.H., & Krathwohl, D.R. (1956). Taxonomy of educational objectives: The classi cation of educational goals. Handbook 1: Cognitive domain. New York: David McKay Company.

Dewey, J. (1910). How we think. Boston: D.C. Heath.

Krathwohl, David R. (2002). “A revision of Bloom’s taxonomy: An overview.” Theory Into Practice, 41(4), 212–218.

Newell, A.; & Simon, H.A. (1961). Computer simulation of human thinking. Science, 134(3495), 2011-2017.

Norris, S. P. (1985). Synthesis of research on critical thinking. Educational leadership, 42(8), 40-45.

Sternberg, R. J., & Williams, W. M. (1996). How to develop student creativity. ASCD.

Tekalan Ş. A. (2018). Eleştirel Akıl ve İstişare, Çağlayan Dergisi, Ocak Sayısı, Sf 10-13.    

Potter M. L.,2010. Developing Critical Thinking Through Web Research Skills, Microsoft

https://download.microsoft.com/download/.../criticalthinking.pdf&usg=AOvVaw3c7Qjpna1OhHqXVZVF9koA